Nền kinh tế việc làm tự do đang trỗi dậy ra sao?

Tham gia vào nền kinh tế tự do, mỗi người có thể làm thuê ngắn hạn và trung hạn cho bất kỳ đối tượng nào mà không cần phải ký hợp đồng.

Gig economy, kinh tế tự do hay kinh tế việc làm tạm thời đã và đang định hình lại thị trường lao động của thế giới và Việt Nam. Tham gia vào nền kinh tế tự do này, mỗi người có thể làm thuê ngắn hạn và trung hạn cho bất kỳ đối tượng nào, dù là doanh nghiệp hay cá nhân, mà không cần phải ký hợp đồng lao động hay thường xuyên có mặt tại văn phòng.

Nền kinh tế tự do phát triển do sự kết hợp của nhiều yếu tố: kinh tế sau suy thoái khiến nhiều nhân công có năng lực, chuyên môn và kinh nghiệm mất việc làm. Doanh nghiệp chịu gánh nặng cắt giảm chi phí, nên chỉ muốn tuyển dụng nhân viên tạm thời hoặc bán thời gian. Công nghệ tiên tiến cũng giúp làm việc từ nhà trở nên dễ dàng hơn với sự đầu tư tương đối khiêm tốn về trang thiết bị và kết nối mạng.

Những người làm việc trong nền kinh tế tự do này, có thể bao gồm tài xế Uber, Grab, hay chủ nhà thân thiện, hiếu khách của Airbnb cho đến thợ mộc, thợ sửa ống nước, kiến trúc sư hay các chuyên gia tư vấn chiến lược doanh nghiệp. Những người thuê người làm việc có thể bao gồm doanh nghiệp với các dự án ngắn nhưng cần nhiều nhân lực, hay những dự án, công việc đòi hỏi chuyên gia hiểu biết sâu một lĩnh vực, nhưng chỉ trong một thời gian ngắn, đến một người mẹ đơn thân có nhu cầu sửa sang hệ thống thoát nước trong nhà hay thậm chí là một nhà báo có ý tưởng nhưng lười viết bài. Người thuê lao động có thể tự do tìm kiếm những người có chuyên môn mà mình cần, đọc nhận xét của những người khác, so sánh mức giá theo giờ, xem xét lý lịch của người ứng tuyển công việc, để từ đó chọn lựa người phù hợp. Và những lao động này vừa rẻ hơn vừa có thể làm việc ngay, doanh nghiệp không còn cần trải qua quá trình tuyển dụng dài hơi để tuyển một nhân viên với mức lương cao hơn.

Một nghiên cứu của Approved Index của Anh đã thống kê rằng tại Việt Nam, trong năm 2013, có hơn 13,3% dân số là lao động tự do, cao thứ 5 trên thế giới. Tại Trung Quốc, chỉ số này là 10,2%. Con số nói trên dự kiến sẽ tăng cao hơn nữa khi thế hệ trẻ Gen Y và Gen Z có xu hướng yêu thích tự do hơn là gắn bó bản thân với một vài công ty cả đời như thế hệ bố mẹ, ông bà. Khác với thế hệ lao động tự do trước đây phần lớn do thất nghiệp, các lao động tự do thế hệ mới có kỹ năng, đào tạo bài bản nhưng không thích trói buộc tại một nơi làm việc cố định.

Theo nghiên cứu Triển vọng nghề nghiệp của thế hệ Y (chiếm 1/3 lực lượng lao động của thế giới) của ManpowerGroup, những người thuộc thế hệ Y cảm thấy hạnh phúc khi tạo ra những bứt phá và bản thân bị bứt phá bởi những nhân tố khác. Mặc dù cảm thấy thích công việc toàn thời gian, hơn phân nửa thế hệ Y của thế giới cho biết vẫn cởi mở tiếp nhận những công việc phi truyền thống trong tương lai như làm nghề tự do (freelance), việc làm trong nền kinh tế tự do hoặc có nhiều nghề nghiệp cùng lúc.

Bạn Nhật Thông và Lan Hương, cùng sinh năm 1992 cho biết, trong quãng thời gian du học ở Anh, hai bạn thường xuyên nhận công việc thiết kế website, logo, bộ nhận diện thương hiệu cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ trên trang Upwork. Số tiền này đã giúp các bạn trang trải một phần học phí và chi phí sinh hoạt. Khi về nước, dù đang là nhân viên chính thức cho công ty nước ngoài, cả hai vẫn tiếp tục nhận công việc nếu có thời gian và nhiều khi nghề tay trái này đem lại thu nhập cao hơn nhiều so với lương toàn thời gian của một nhân viên văn phòng tại Việt Nam.

Tổ chức Approved Index đã lấy tỉ lệ dân số là lao động tự do để so sánh tính thân thiện cho startup của các nước, là vì doanh nghiệp vừa và nhỏ hưởng lợi ích lớn nhất từ nền kinh tế tự do này. Thị trường lao động Việt Nam có sự chênh lệch rất lớn giữa cung và cầu trong một số lĩnh vực, nhu cầu cao mà nguồn cung có chất lượng lại ít đã dẫn đến chi phí để thuê lao động có năng lực rất cao. Các doanh nghiệp vừa và nhỏ cần nhiều nhân lực có chuyên môn để thực hiện một vài dự án quan trọng nhưng lại mang tính ngắn hạn, chỉ có thể tìm đến những lao động tự do này. Các startup cũng không cần tốn phí để thành lập một đội ngũ tuyển dụng, nhân sự hay thuê dịch vụ săn đầu người.

Tuy nhiên, báo cáo “Tương lai việc làm 2020“ của PwC đưa ra số liệu thống kê 2 trên 5 người được PwC khảo sát tin rằng mô hình việc làm truyền thống, khi lao động gắn bó với một số ít công ty, trải qua guồng máy thăng tiến, làm việc từ 8 giờ sáng đến đúng 5 giờ chiều, sẽ không còn tồn tại trong tương lai. PwC cũng đưa ra nhận định rằng, những doanh nghiệp cồng kềnh với bộ máy nhân sự nặng nề, những quy trình, luật lệ còn mang tính thủ tục, chưa hiệu quả, sẽ thua cuộc trước những doanh nghiệp nhỏ hơn, linh động hay nói một cách khác, là giống với một startup hơn.

Thế hệ doanh nghiệp mới này sẽ xây dựng hoạt động linh hoạt, bộ máy nhân sự tinh gọn, khuyến khích hợp tác, đồng thời sẽ đầu tư cho những công nghệ giúp nhân viên làm việc hiệu quả hơn, dù ở bất kỳ nơi nào. PwC còn hình dung công việc tương lai sẽ là một hình thức đấu giá với sự tham gia của nhiều người, trong và ngoài công ty. Trong đó, bộ phận nhân sự chỉ còn đóng vai trò tìm kiếm nguồn tham gia quá trình đấu giá và quản lý các hợp đồng làm việc tạm thời với rất nhiều nhân viên từ nhiều nguồn khác nhau.

Tại Việt Nam, cũng có thể nhận thấy được sự xuất hiện của nhiều vị trí tạm thời được đăng trên các trang web tìm kiếm nhân sự, hay xu hướng nhảy việc nhiều hơn, nhanh hơn của các bạn trẻ. Cũng có một số ít nhân lực có chuyên môn, kỹ thuật cao, trở thành lao động tự do, cung cấp dịch vụ, kiến thức của mình cho các công ty vừa và nhỏ.

Mặc dù hiện nay các startup vẫn còn sử dụng dịch vụ của các tổ chức tuyển dụng chuyên nghiệp, nhưng với tỉ lệ nhân viên nghỉ việc sau 1 năm khá cao thì có lẽ sự lệ thuộc này sẽ không còn lâu dài, hoặc giá dịch vụ sẽ giảm nhiều so với truyền thống. Và cũng không lâu nữa các trang web nền tảng kinh tế tự do sẽ trở nên phổ biến hơn, giúp nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam tiếp cận được nguồn nhân công có chất lượng, chuyên môn, làm việc ngắn hạn, đến từ các nước và vùng lãnh thổ trên khắp thế giới.

Hiện nay, theo trang web Upwork, các lao động tự do hàng đầu trên Upwork đến từ Việt Nam có thu nhập cao nhất là hơn 1,2 triệu đồng (55 USD)/giờ, với chuyên môn là lồng tiếng cho các chương trình quảng cáo, phim tài liệu, game. Một bạn khác, với hơn 3.600 giờ làm việc trên Upwork, có mức lương 15 USD/giờ làm các công việc liên quan đến tiếp thị qua email, tiếp thị số. Cũng có cả bạn nhận phân tích tài chính, với mức lương 15 USD/giờ và 469 giờ làm việc với hơn 320 giờ làm việc cho Amazon.

Nam Anh / NCĐT